Bir Yerel Yönetim Efsanesi: Jaime Lerner

Mehmet SANER

1937-Curitiba doğumlu bir mimar olan Jaime Lerner, Brezilya yasalarına göre art arda iki dönem belediye başkanı seçilemeyeceği için aralıklı olarak üç dönem boyunca Curitiba’da belediye başkanlığı görevini yürütmüştür. Bunların ilk ikisinde seçilmemiş fakat “atanmış” yönetici olarak görev almış, sonuncusunda ise halkın %92’sinin onayını alarak başarısını, kentlisinin gözündeki erişilmez yerini, efsaneliğini kanıtlamıştır. 1994 yılında Parana eyaletinin valisi olmuştur. Çevreci ve toplumcu yaklaşımlarının kabul gördüğü son yer ise UIA’dır (Uluslararası Mimarlar Birliği). Lerner 2002 yılından bu yana UIA’nın başkanlığını yürütmektedir.

1950lerde tüm Latin Amerika kentlerinin ortak sorunu olan yoğun göç ve hızlı nüfus artışı, Brezilya’nın Parana eyaletinin 150,000 kişiyi barındıran başkenti Curitiba’yı da etkisi altına almıştır. Kentin hızla artan nüfusla birlikte baş gösteren sorunlarına çözümler üretmesi amacıyla 1965 yılında genç mimarlar ve kent plancılarından oluşan bir grup kurulmuştur. Grup üyelerinin genel tavrı, o dönemde moda olduğu şekilde, otoyollar, görkemli binalar ve alışveriş merkezleri inşa etmek için borçlanmak yerine yeni planlama girişimlerini, çevresel faktörleri ve kent halkının temel ihtiyaçlarını ön planda tutarak gerçekleştirmek yönünde olmuştur. 1971 yılına gelindiğinde, bu grubun kurucularından biri olan 33 yaşındaki Jaime Lerner, o sıralar Brezilya’nın yönetiminde bulunan askeri diktatörlük tarafından Curitiba’nın belediye başkanlığına atanmıştır.

Belediye başkanı olduktan sonra Lerner’in çözüm arayışına giriştiği ilk sorun kent içi ulaşımda öncelikle tercih edilen özel araç kullanımı olmuştur. Kentin insanlar için daha iyi bir yaşam çevresi olabilmesinin ilk şartının otomobillere verilen önemin azaltılması olduğu düşüncesi uygulamaların temelini oluşturmuş; bu kapsamda ilk olarak kent merkezinin en yoğun araç trafiğine sahne olan alışveriş akslarının araç trafiğine kapatılarak yaya bölgesi haline getirilmesi hedeflenmiştir. Başlangıçta dükkan ve mağaza sahiplerinin itirazları ile karşılaşan Lerner’in talep ettiği 30 günlük deneme süresinin sonunda uygulamanın geniş ölçüde benimsendiği, hatta çevredeki işletmecilerin kendi sokakları için de aynı uygulamaya geçilmesine istekli oldukları görülmüştür. Bu deneyimin, seçilmemiş bir belediye başkanının halkın güvenini kazanması yolunda önemli bir adım olduğu açıktır. Bugün gelinen noktada Curitiba kent merkezinin büyük bir kısmı yayalaştırılmış, geçen zaman içinde kent nüfusu 3 kattan fazla artmış olmasına karşın otomobil kullanımı %28 oranında azalmıştır.

Lerner kent içi ulaşımda tercihi özel araç kullanımından toplu taşımacılığa kaydırabilmek için kapsamlı bir projenin uygulamasına ise ilk kez seçimle iş başına geldiği 1989-92 döneminde başlamıştır. Büyük ve pahalı projeler yerine varolan potansiyellerin kullanılarak kent için pahalı olmayan fakat etkili çözümlere ulaşmayı hedefleyen Lerner, toplu taşımacılık için de yüksek maliyetli ve uygulaması yıllarca sürecek bir metro projesi yerine otobüs hatlarını işler ve tercih edilir hale getirmeyi amaç edinmiştir. İlk etapta eski otobüsler birleştirilerek üç bölmeli ve 270 yolcu taşıma kapasiteli yeni otobüsler elde edilmiş, bu araçlar için kent merkezinde dairesel, merkezden dışarı doğru ise radyal olmak üzere geçiş önceliği bulunan özel otobüs yolları açılmış, özel durak tasarımları gerçekleştirilmiştir. Lerner’in kendi tasarımı olan bu duraklar ücreti önceden ödenerek girilen, yerden otobüs seviyesine kadar yükseltilmiş özel tüplerdir. Bu tasarımla hedeflenen, araçlara inme-binme ve ücret ödeme sürelerini kısaltmak, dolayısıyla otobüslerin duraklarda kısa süre kalmasını sağlayarak tüm sistemin hızını artırmaktır. Sonuçta, yolcu taşıma kapasitesi, hızı, transit geçiş kolaylığı ve kentin her noktasına ulaşmayı sağlayabilmesi ile metro sistemi gibi işleyen fakat metro yapımının 1/80’ine mal olan ve işletmesine 6 ay gibi kısa bir sürede geçilen Ligeirinho (hızlı) otobüs sistemi Curitiba’ya özgü olarak ortaya çıkmıştır. Kent sakinlerinden kabul görmesi ile kullanımı %75lere varan bu toplu taşıma modeli sadece kentin trafik sorununu çözmekle kalmamış, hem kendini besleyen bir sistem olarak kent yönetimini ekonomik anlamda rahatlatmış, hem de toplamda kullanılan yakıt miktarındaki azalma ile hava kirliliği gibi önemli bir sorunun çözümünde etken olmuştur.

Curitiba’nın sağlıklı yaşam koşulları sunan bir kent haline gelmesinde Lerner’in katkıları trafik ve toplu taşım sorunlarını çözmekle sınırlı kalmamıştır. Kent içinde açılan 17 park, bu parkları birbirine bağlayan toplam 90 mil uzunluğundaki bisiklet yolları benzer uygulamalardan sadece birkaçıdır.  Lerner, belediye başkanı olarak göreve gelmesinin ardından temin ettiği 1,5 milyon ağaç fidesi ile kent içi ve çevresinde kentlileri ağaç dikmeye, var olan ve yeni dikilen ağaçların korunması sorumluluğunu almaya teşvik etmiştir. Tüm bu uygulamalarda temel olan ise kentin ekolojik problemlerinin çözümünü ortaklaşa üstlenmek, çözümlerin sürekliliğini sağlayacak ortak zemini oluşturabilmek ilkesidir. Bu yaklaşımın somutlaştırıldığı en önemli alanlardan biri de geri dönüşüm uygulamalarıdır. Curitiba kentinin atıkları, bir merkezde toplanıp ayrıştırılarak geri dönüşüm sürecine katılmak yerine, kent sakinleri tarafından evlerde ayrıştırılarak belirli zamanlarda gelen toplayıcılara verilmekte, böylece tüm kent tarafından paylaşılan sorumluluk geri dönüşümü hem daha kolay hem de daha ucuz bir süreç haline getirmektedir. Toplama araçlarının ulaşamadığı, nispeten daha düşük gelir gruplarına ait yerleşim alanlarında ise yine evlerde ayrıştırılan atıklar insanlar tarafından geri dönüşüm merkezlerine getirilmekte, getirdikleri atıklara karşılık yoksul insanlara kent çevresindeki tarım alanlarından düşük maliyetle sağlanan temel besin maddeleri ya da otobüs biletleri ücretsiz olarak verilmektedir. Kent halkının büyük bir çoğunluğunun katıldığı bu uygulama dışında kalan ayrıştırma işleri ise geri dönüşüm merkezlerinde evsizler ve alkol ve uyuşturucu bağımlıları tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu sayede toplum tarafından dışlanan insanların da topluma geri kazandırılması hedeflenmektedir. Böylece, kent halkı tarafından paylaşılan sorumluluk kentin sosyal yapısının dengelenmesine de katkıda bulunmaktadır. Aynı zamanda dönüştürülebilir atıkların çevredeki endüstriyel tesislere satılması ile sağlanan ekonomik imkanlarla ücretsiz sağlık hizmeti ve kimsesiz çocukların bakımı gibi girişimler de olanaklı hale gelmektedir. Geri kazanım faaliyetlerine sadece atıklar değil, aynı zamanda varolan yapı stoğunun kentlilerin kullanımlarına uygun şekilde dönüştürülmesi de dahildir. Eski bir ambarın tiyatroya, terkedilmiş bir tutkal fabrikasının halk merkezine dönüştürülerek kent yaşamına dahil edilmesi bu faaliyetlerden yalnızca birkaçıdır.

Belediye başkanlığını yaptığı Curitiba kenti ile sonradan valisi olduğu Parana eyaletinin gelişimlerinde Lerner’in başka bir katkısı da endüstriyel alanlar konusunda olmuştur. Kentin dışında ayrılan bir bölgeyi bazı vergilerde indirimler yaparak yabancı yatırımcılar için çekici kılan Lerner’in bu yatırımlardan talebi ise temel olarak çevresel kaygılarla belirlenmiştir. Endüstriyel tesisler çevreye zarar vermeyecek, alanlarından önemli bir parçayı yeşil alan olarak geliştirmeyi kabul edeceklerdir. Sonuçta, özellikle otomotiv sektöründeki yabancı yatırımcılar tesislerini bu bölgeye taşımak ya da yeni tesislerini burada kurmak için önemli girişimlerde bulunmuşlardır.

Jaime Lerner’in Curitiba’da belediye başkanı olarak görev yaptığı üç dönem ele alındığında, yerel yönetim kavramının “yerel” yaklaşımlarla nasıl yorumlanabileceği, benzer sorunlarla yüz yüze kalan kentler için Curitiba örneğinin nasıl bir model olabileceği açıktır. Kentler, yönetilmeyi ve yalnızca hizmet almayı bekleyen değil, kent yaşamını ortaklaşa bir etkinlik olarak gören, ortak sorunlar karşısında birlikte hareket edebilen kentlilerin katılımıyla ve ancak tüm kent halkı tarafından paylaşılan bir sorumlulukla yaşanabilir yerler haline gelebilir. Curitiba halkının kendi kentlerini dünyada yaşanacak en iyi yer olarak görmelerinin ve dolayısıyla Jaime Lerner’in bir yerel yönetim efsanesi olarak ortaya çıkmasının temelinde kentlilerin yaşadıkları yeri sahiplenmelerinin ve kent yönetiminden sorumlu olan kimselerin karşılıklı güven ortamını sağlamasının yattığı açıktır. Kentliler ancak bir güven ortamında yönetime katılabilir, ve ancak bu katılım ile kentler adına önemli adımlar atılabilir, kentler yaşanacak yerler haline gelebilir.

Burada sözü edilen yaklaşımlar ve uygulamalar düşünüldüğünde Curitiba’nın yalnızca üçüncü dünya ülkeleri için değil gelişmiş ülkeler ve kentler için de planlama, yerel yönetimler ve yerel çözümler gibi konularda model olarak alınabileceği ortadadır. Bu özgün deneyim Ankara için de bir model teşkil edebilir, ya da en azından Ankara için de çıkarılabilecek bazı sonuçları işaret etmektedir. İki kentte yaşanan ve yaşanmaya devam edilen sorunlar bir yana, Ankara ve Ankaralılar için çıkarılması gereken temel sonuç kentlilerin yerel yönetim anlayışı ile ilişkilendirilebilir. Belediye başkanını kendileri için doğru olanı bilecek ve uygulayacak kişi olarak gören, sadece yönetilmek isteyen ve hizmet bekleyen anlayışın yerine kentliyi yönlendirecek ve tüm kent halkını uygulama sorumluluğuna dahil edecek kişiyi belediye başkanı olarak göreve getirmenin yararı henüz çok iyi kavranamamıştır. Jaime Lerner ve Curitiba  örneği bu anlayışın değerini ortaya koyan yönüyle Ankara için önemli bir örnektir.

Bu yazı aşağıda adı geçen yazılar ve haberlerden derlenmiştir.

Kaynakça:

-          “Curitiba, Brazil”. Time, vol. 141, issue 2, (11.01.1993): 32.

-          “Curitiba, The Role Model – The Mayor who Built Brazil’s City of the Future” contributed by Bebet Gozun.

-          “Home Remedies are Best”. Economist, vol. 327, (17.04.1993): 45.

-          “Leading by Example”. Economist, vol. 335, (29.04.1995): 29-30.

-          “Mayors Issue Challenge”. Planning, vol. 59, issue 11 (November 1993): 31-32.

-          Ekinci, Oktay. “Dünya mimarlarının dayanışma ve işbirliği örgütü UIA’nın (Uluslararası Mimarlar Birliği) yeni başkanı Jaime Lerner...”. Cumhuriyet (31.07.2002).

-          Katz, Ian. 1997. “Building a Detroit in Latin America”. Business Week, (15.09.1997): 58.

-          Lerner, Jaime. “Change comes from the cities”. http://www.ourplanet.com/imgversn/81/lerner.html

-          Margolis, M. 1992. “A Third-World City that Works”. World Monitor, vol. 5, issue 3, (March 1992): 42-48.

-          Meadows, Donella. 1994. “The Best City in the World?”. Good Medicine (Fall 1994): 8.

-          Moore, Curtis. 1994. “Greenest city in the World!”. International Wildlife, vol. 24, issue 1, (January/February 1994): 38-45.

-          Motivalli, Jim. 2002. “All Aboard”. Sierra, vol.87, issue 1, (January/February 2002): 46-53.

-          Pedreira, Mauricio & Goodstein, Carol. 1992. “Blueprint for an Eco-safe City”. Americas, vol. 44, issue 4, (1992): 6-15.

-          Peirce, Neal R. “Curitiba’s World-Class Congestion Cure”. http://sustainable.state.fl.us/fdi/fscc/news/world/0003/curitiba.htm, 29.03.2000.